Przemoc w małżeństwie niejedną ma postać a często przybiera właśnie kształt przemocy ekonomicznej. Dla adwokatów zajmujących się sprawami rodzinnymi przemoc ma też twarz i konkretne imiona. Do dzisiaj pamiętam strach w oczach Pani Weroniki*, która zdecydowała się odejść od partnera, mimo, że regularnie stosował wobec niej przemoc psychiczną i niejednokrotnie groził jej, że gdy odejdzie to „powyrywa jej wszystkie włosy”. Pamiętam również smutną twarz Pani Marii*, która kilka lat temu zdecydowała się zasięgnąć porady prawnej i odejść od męża, który „jak się napije to czasem ją bije”. Pani Maria niestety nigdy nie przyszła po pozew. Co jakiś czas opinia publiczna jest zalewana informacjami o skatowaniu dziecka przez rodziców, czy przez partnerów rodziców. Przemoc nie dotyczy jedynie kobiet i dzieci, dotyczy również mężczyzn. Ze statystyk wynika, że w 2023 r. liczba osób, co do których istniało podejrzenie, że ofiarami przemocy, wyniosła łącznie 77.832 z czego 51.631 przypadków to kobiety, 17.039 osoby małoletnie, a 9.162 mężczyźni (czasem jedno zgłoszenie dotyczyło więcej niż jednej osoby) (link).
Spis treści
Co mówią statystyki?
Jako rodzaje przemocy w rodzinie wymienia się:
- Przemoc fizyczną;
- Przemoc psychiczną;
- Przemoc seksualną;
- Przemoc ekonomiczną.
Co ciekawe, w statystykach Policji przemoc ekonomiczna pojawiła się dopiero w 2014 r. (link). Oczywiście nie oznacza to, że przed 2014 r. przemoc ekonomiczna w małżeństwie w ogóle nie istniała. Istniała, tylko nie było takiej świadomości społeczeństwa w zakresie tego rodzaju przemocy, jak obecnie i wydaje się, że jej przypadki trafiały do grupy przemocy psychicznej.
Czym jest przemoc ekonomiczna?
Przemoc ekonomiczna to taka forma przemocy w stosunku do innej osoby, w której sprawca używa pieniędzy bądź innych dóbr materialnych po to, aby uzależnić od siebie finansowo swojego małżonka (bądź inną osobę). Przemoc ekonomiczna jest rodzajem przemocy psychicznej i zwykle towarzyszy innym rodzajom przemocy. Przemoc ekonomiczna ma na celu głównie kontrolowanie, najczęściej swojego małżonka. Trzeba bowiem zaznaczyć, że przemoc ekonomiczna nie występuje jedynie w relacji małżeńskiej, a również w relacjach partnerskich oraz w relacjach z dziećmi. Przemoc ekonomiczna jest bardzo wyrafinowaną formą przemocy, bowiem jej ofiara nie od razu dostrzega patologiczne zachowanie małżonka, a ślady tej przemocy nie rzucają się od razu w oczy.
Przykłady przemocy ekonomicznej
Jako przykłady przemocy ekonomicznej można wymienić:
- zakazywanie lub utrudnianie małżonkowi lub partnerowi podjęcia lub wykonywania pracy;
- wydzielanie często bardzo małej ilości pieniędzy na zakupy (czasem 10,00/20,00 zł dziennie) według własnego uznania oraz domaganie się przedstawiania paragonów za to, co zostało kupione w czasie codziennych zakupów za otrzymaną kwotę;
- warunkowe wydzielanie pieniędzy;
- samodzielnie dysponowanie wspólnymi pieniędzmi bez konsultacji z małżonkiem, co bardzo często związane jest z faktem, że tylko jedna osoba ma dostęp do wspólnego rachunku bankowego;
- zabieranie małżonkowi otrzymanego wynagrodzenia za pracę;
- niealimentacja.
Sama przemoc ekonomiczna przybiera wiele postaci. Często też rozwija się na przestrzeni wielu lat poprzez systematyczne, pozornie niewinne i wynikające z troski finansowe uzależnianie drugiego małżonka od siebie. Niejednokrotnie jednak przemocy ekonomicznej towarzyszy przemoc fizyczna lub psychiczna. Osoby dotknięte tego rodzaju przemocą, gdy nie są w stanie kupić wyżywienia na obiad za niewielką kwotę (co niejednokrotnie jest całkowicie niemożliwe) lub nie są w stanie rozliczyć się z otrzymanej kwoty są poniżane i upokarzane, a sprawca uderza w najbardziej dotkliwe aspekty życia ofiary.
Czy przemoc ekonomiczna może być podstawą odpowiedzialności za znęcanie?
Zgodnie z art. 207 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (dalej również jako „k.k.”)
„Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”
W myśl k.k. osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Przyjmuje się, że „znęcanie się” oznacza „działanie albo zaniechanie polegające na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub dotkliwych cierpień moralnych, powtarzającym się albo jednorazowym, lecz intensywnym i rozciągniętym w czasie” (tak Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, wyr. z 08.03.2012 r., sygn. II AKa 388/11). Znęcanie się może polegać na kopaniu, szarpaniu, popychaniu, uderzaniu pięściami, przedmiotami, czy rękami (przemoc fizyczna), jak również na ubliżaniu, poniżaniu, krytykowaniu, kontrolowaniu , czy ograniczaniu dostępu do pieniędzy (przemoc psychiczna).
Znęcanie się jest przestępstwem umyślnym i może być dokonane jedynie z zamiarem bezpośrednim, choć niektórzy przedstawiciele doktryny przyjmują, że przestępstwo znęcania się może być popełnione również z zamiarem ewentualnym.
Przestępstwo znęcania może wystąpić również w typie kwalifikowanym, tj. gdy znęcanie dotyczy osoby nieporadnej ze względu na swój wiek, stan fizyczny lub psychiczny, znęcanie się jest połączone ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa oraz gdy następstwem przestępstwa jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie.
Przemoc ekonomiczna jako jedna z form przemocy psychicznej może zatem rodzić odpowiedzialność karną dla jednego z małżonków za popełnienie przestępstwa znęcania się.
Czy przemoc ekonomiczna może być przyczyną rozwodu?
Przemoc ekonomiczna może być przyczyną rozwodu. W polskim ustawodawstwie na małżonkach ciąży obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny. Zgodnie z art. 27 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (dalej również jako „k.r.o.”) „Oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym.”
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 28 stycznia 2004 r., sygn. akt: IV CK 406/02 wskazał, że „(…) za zawinione, na gruncie przepisów rozwodowych, uznaje się działania lub zaniechania małżonka będące wyrazem jego woli, które stanowią naruszenie obowiązków wynikających z przepisów prawa małżeńskiego (art. 23 KRO, art. 24 KRO, art. 27 KRO) lub zasad współżycia społecznego i prowadzą do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia”.
Tym samym, skoro jeden z małżonków stosuje przemoc ekonomiczną i celowo narusza obowiązek przyczyniania się do potrzeb finansowych rodziny, niezależnie od tego jaką konkretnie formę przybierze jego zachowanie, może spowodować, że zostanie uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Takie zachowanie w stosunkach rodzinnych jest bowiem naganne i zawsze godzi w dobro rodziny.
Niealimentacja jako przejaw przemocy ekonomicznej
Zgodnie z art. 209 § 1 k.k.:
„Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.”
Sprawca przestępstwa niealimentacji musi uchylać się od świadczenia alimentów przez okres przynajmniej trzech miesięcy albo, mimo regularnego płacenia alimentów w terminie, zobowiązany nie zapłaci pełnej kwoty alimentów, a suma jego zaległości będzie wynosić równowartość co najmniej trzech świadczeń. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą uchylanie się od obowiązku łożenia na utrzymanie osoby uprawnionej do alimentacji zachodzi w sytuacji, gdy zobowiązany mając obiektywną możliwość spełnienia tego obowiązku nie dopełnia go ze złej woli. Przestępstwo niealimentacji może być popełnione wyłącznie przez osobę, na której ciąży obowiązek alimentacyjny, który został określony orzeczeniem sądowym, ugodą lub umową.
Przestępstwo to można popełnić z zamiarem bezpośrednim i ewentualnym. Jest ono ścigane z oskarżenia publicznego na wniosek pokrzywdzonego.
Przemoc ekonomiczna polegająca na celowym uchylaniu się od obowiązku alimentacyjnego na rzecz dziecka (najczęściej alimenty zasądzane są bowiem na rzecz dzieci), aby kontrolować drugą osobę może prowadzić do skazania za przestępstwo niealimentacji.
Skala zjawiska w Polsce
Jak widać przemoc ekonomiczna, mimo, że jest znana od wielu lat, dopiero w ostatnich latach doczekała się swojego wyodrębnienia w statystykach Policyjnych. Trzeba też stanowczo zaznaczyć, że jak wskazał Pan Jacek Hołub w swojej książce wydanej w 2021 roku, w oparciu o badanie zlecone przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej pod tytułem „Beze mnie jesteś nikim”, 30% – czyli ponad 9 milionów – dorosłych Polaków potwierdziło, że było sprawcami przemocy w rodzinie. Przemoc w rodzinie, w tym przemoc ekonomiczna, jest bardzo często powodem rozwodów, natomiast paradoksem jest że zanim stanie się powodem, dla którego małżonkowie zdecydują się na odejście bardzo często jest przyczyną strachu będącego hamulcem dla podjęcia takiej decyzji. Rozmowa z małżonkami dotkniętymi przemocą jest bardzo trudna i wymaga indywidualnego i empatycznego podejścia. Co również ważne przemoc nie jest jedynie w tych tzw. patologicznych domach. O ile faktycznie przemocy bardzo często towarzyszy alkohol, o tyle przemocowcy mają bardzo często wysoką pozycję i są ludźmi z tzw. wyższego szczebla.
*imiona zmienione na potrzeby przedmiotowego artykułu.